کرمان سلامت/ دکتر شراره خوارزمی
آرزوی والدین داشتن فرزند قد بلند و رشید است و همواره یک ارزش تلقی شده و آیا تمام والدینی که تصور کوتاهی قد کودک و فرزندشان دارند تصور درستی دارند؟ این صحبت را با تعریف زیر شروع می کنم.
تعریف رشد: رشد یعنی افزایش وزن و اندازه بدن که معیاری کمی است و نمو یا تکامل رشد کیفی است که شامل افزایش توانایی ها و مهارت در انجام اعمال حرکتی و تکامل ذهنی و حواس می باشد.
روند رشد نرمال: رشد یک پدیده مداوم ولی با سرعت متفاوت در طول زندگی فرد است. در چند سال اول زندگی (۲ سال اول) و دوران بلوغ این سرعت خیلی زیاد و در مابقی عمر بطور تدریجی کند می شود تا متوقف می گردد. نوزاد در هنگام تولد وزن تقریبی ۳۵۰۰-۲۵۰۰ گرم دارد که در سده اول هر ماه یک کیلوگرم و در سه ماهه دوم هر ماه نیم کیلوگرم و در سه ماهه سوم هر ماه ۲۵۰ گرم اضافه شده و یا به عبارتی دیگر در چهارماهگی وزن دو برابر در یکسالگی وزن سه برابر تولد را خواهد داشت.
قد هنگام تولد تقریباً ۵۰ سانتیمتر و در پایان یک سالگی ۵۰درصد به آن اضافه شده (یعنی cm25) در سال دوم ۵۰درصد رشد سال اول یا ۵/۲ سانتیمتر و بعد از آن تا قبل از بلوغ سالیانه ۶-۵ سانتی قد رشد خواهد کرد.
دور سر در هنگام تولد تقریباً ۳۵ سانتیمتر در یک سالگی ۴۷ و از آن پس با سرعت بسیار کمتر به ۵۵ سانتیمتر در ۶ سالگی، یعنی بیش از ۹۰ درصد رشد سر فرد بالغ می رسد. ولی در نوزاد نارس پس از رسیدن به جهش رشد دور سر ۱۸ ماهگی وزن در ۲۴ ماهگی و قد در ۴۰ ماهگی کامل خواهد شد. ولی در نوزادان با وزن کمتر از ۱۵۰۰ جهش رشد تا سنین مدرسه حاصل نمی شود.
چگونه رشد و قد پایش می شود: خوشبختانه به راحتی با منحنی های استاندارد (NCHS) که در مراکز بهداشت از بدو تولد در اختیار والدین قرار می گیرد خود مادر می تواند متوجه افت رشد و افت قد و یا حتی وزن کودک خود باشد. محدوده سلامت در بین منحنی های رسم شده است و مادر باید متوجه شروع شکل رشد کودک خود باشد و باید بداند به محض افت از یک منحنی خاصل، با یک زنگ خطر مواجه است. و این منحنی ها در فواصل منظم توسط مراقبین بهداشتی در مراکز بهداشت ترسیم می شوند.
چه عواملی رشد فرد را متأثر می کند:
۱- دوران بارداری تغذیه و سلامت جسمی مادر به خوبی پیشرفته باشد در هنگام تولد نوزاد قد و وزن و دور سر نرمال داشته باشد.
۲- عوامل ژنتیکی: این عوامل بیشترین اثر خود را از بدو تولد نشان می دهند. مطالعات نشان داده که نقش پدر و مادر ردر رشد جنین متفاوت است. رشد جفت تحت تأثیر عوامل ژنتیکی پدری بوده و رشد جنینی از عوامل ژنتیکی مادر تأثیر می گیرد.
۳- محیط – آب و هوا – وضعیت جغرافیایی محل زندگی – تغذیه – بیماریها – دریافت ویتامین ها و اصلاح و پروتئین در رژیم غذایی فرد، همگی نقش بسیار مهمی دارند. یک تحقیق نشان داد که شرقی های کوتاه قدی که در امریکا و هاوایی ساکن شده بودند نسبت به هموطنان خود رشد بهتری داشتند پس نقش تغذیه و رفتارهای تغذیه ای به عنوان عاملی قابل دستکاری و رسیدن به یک فرزند رشیدتر باید مورد توجه قرار گیرد.
۴- سلامت بدن در طول زندگی: وجود بیماریها و خطرات محیطی می توانند یک روند نرمال رشد را تخریب کنند.
انواع اخلال رشد:
۱- فقط وزن نسبت به سن قد کم است. بیشترین علت سوء تغذیه در رفتارهای تغذیه ای غلط است. ولی بطور حاد در جریان بیماریهایی هم رخ می دهد.
۲- علاوه بر وزن قد هم کم است: کوتاهی قد سرشتی – کوتاهی قد ژنتیک و بیماریهای غدد داخلی بدن مانند کمبود هورمون رشد در بدن و کم کاری غده تیروئید در این گروه قرار می گیرند.
۳- قد و وزن و دور سر کم است: که به علت عفونت های داخلی رحمی – تأخیر رشد داخل رحمی – مشکلات حین زایمان مانند کمبود اکسیژن مغزی – نارسی در هنگام تولد اختلالات کروموزونی است.
۴- وضعیت رشد قدی در ایران و دنیا: بلند قدترین مردم دنیا در هلند زندگی می کنند که مردان قد متوسط ۵/۱۸۲ و خانم ها قد متولد ۵/۱۷۰ دارند و رتبه دوم دانمارک با متوسط آقایان ۵/۱۸۱ و خانم ها قد متوسط ۱۶۹ دارند در درجات بعد به ترتیب سوئیس – آلمان – نروژ در صدر جدول هستند. خوشبختانه وضعیت مردم ایران نسبتاً خوب است و متوسط آقایان ۷/۱۷۸ و متوسط قد خانم ها ۹/۱۶۵ می باشد.
چگونه کوتاهی قد ژنتیک را از سایر علل کوتاهی قد افزایش دهیم:
کوتاهی قد ژنتیک در خانواده ای رخ می دهد که پدر و مادر قد کوتاه دارند این بچه ها در فاصله زمانی تولد تا دو سالگی وزن و قدشان تابع زمینه ژنتیک والدین پیشرفته و منحنی رشد سیر نزولی دارد ولی نسبت وزن به قد و سن استخوانی نرمال دارند. بلوغ به موقع اتفاق می افتد ولی قد نهایی کوتاه دارند و در مقابل این گروه، گروهی هستند که کوتاهی قد سرشتی دارند. اینها سابقه فامیلی تأخیر رشد در دوران کودکی و بلوغ دیررس را دارند. تأخیر ردش در دو سال اول در منحنی رشدشان وجود دارند و منحنی رشد در یک خط منظم در رو یا موازی پایین ترین منحنی رشد پیش می رود. بلوغ دیر رخ می دهد. سن استخوانی کم دارند ولی قد نهایی کاملاً طبیعی پیدا می کنند.
چه بکنیم که فرزندان بالاترین پتانسیل رشد قدی را داشته باشد:
در درجه اول داشتن یک بارداری سالم از نظر تغذیه و سلامت روان را توصیه می کنم عوامل درونی و ژنتیک غیرقابل دستکاری هستند ولی همانطور که صحبت شد عوامل محیطی، عواملی هستند که فرصت دستکاری را فراهم می کنند. اصلاح دریافت ویتامین ها و مواد مغذی و استفاده از مکمل ها در کنار برنامه ریزی یک الگوی غذایی کامل کمک کننده است. ویتامین D، کلسیم، منیزیم، روی و حتی فلوئور و البته به تعداد کم همگی نقش تعیین کننده دارند. ترشح هورمون رشد در بدن یک نقش بسیار کلیدی مهم در رشد قدی دارد که باعث افزایش رشد استخوان های دراز بدن می شود و عواملی که روی ترشح هورمون رشد اثر می گذارد خواب کافی و مناسب مهمترین نکته است. ورزش، شوک های عصبی، درد، سرما، اعمال جراحی در سنین خاص، گرسنگی، کم شدن قند خون به هر دلیل، خوردن غذای با پروتئین بالا، اسید آمینه آرژنین و هورمون های جنس همه در آزاد شدن هورمون رشد در بدن اثر می گذارد.
بیشترین افزایش هورمون رشد در بدن مدت کوتاهی پس از به خواب رفتن رخ می دهد و در شرایط فوق ترشح بیشتر شده و متابولیسم را در روندی قرار می دهد که رشد استخوانی شدت پیدا می کند. نقش پروتئین بیشتر و غذاهای حادی اسید آمینه آرژنین در ترشح هورمون رشد نقش تنظیم کننده است. مصرف پروتئین مانند گوشت، تخم مرغ به همراه کربوهیدارت های پیچیده مانند مواد نشاسته ای مثل برنج، سیب زمینی بهترین شرایط برای ترشح بهتر هورمون رشد فراهم می کند و در کنار آن استفاده از لبنیات و میوه و سبزیجات برای رساندن ویتامین های مذکور و اصلاح مذکور و ورزش های مناسب مانند والیبال و بسکتبال و طناب زدن در کنار یک خانواده آرام و شاد بهترین شرایط را برای رشد قدی مناسب برای فرزندتان فراهم می کند.